روانشناسی شخصیت

شخصیت چیست؟ شخصیت شناسی و یا خودشناسی چیست؟ از کجا بدونم چه پرسونایی دارم؟ اگر به دنبال پاسخ این سوالات هستین در این مقاله ما را همراهی کنید. شخصیت مجموعه‌ای از ویژگی‌ها و رفتارهای ثابت یک فرد است که او را از دیگران متمایز می‌کند. شخصیت یا خلق‌وخو شامل افکار، احساسات، انگیزه‌ها، ارزش‌ها و باورهای یک فرد است. خلق‌وخوی به طور مداوم در حال تکامل است و تحت تأثیر عوامل مختلفی مانند ژنتیک، محیط و تجربیات فرد است.

مطالعه شخصیت یک زمینه گسترده در روانشناسی است و نظریه‌های مختلفی در مورد اینکه خلق‌وخو چگونه شکل می‌گیرد و چگونه می‌توان آن را اندازه‌گیری کرد وجود دارد. برخی از نظریه‌های شخصیت بر ویژگی‌های پرسونا تمرکز دارند، در حالی که برخی دیگر بر الگوهای رفتاری تمرکز دارند.

شخصیت چیست؟

شخصیت را می‌توان مجموعه‌ای از ویژگی‌های رفتاری، شناختی و عاطفی دانست که نحوه تعامل فرد با جهان اطرافش را تعیین می‌کند. این ویژگی‌ها معمولاً از دوران کودکی شکل می‌گیرند و در طول زندگی نسبتاً پایدار می‌مانند.

شخصیت تحت تأثیر عوامل مختلفی از جمله ژنتیک، محیط و تجربیات زندگی شکل می‌گیرد. ژن‌ها بر نحوه پردازش اطلاعات و واکنش‌های هیجانی ما تأثیر می‌گذارند. محیط نیز نقش مهمی در شکل‌گیری شخصیت دارد. به عنوان مثال، کودکانی که در خانواده‌های شاد و حمایت‌گر بزرگ می‌شوند، به احتمال زیاد شخصیت‌های شاد و با اعتماد به نفسی خواهند داشت. تجربیات زندگی نیز می‌توانند بر شخصیت تأثیر بگذارند. به عنوان مثال، افرادی که در کودکی مورد آزار و اذیت قرار گرفته‌اند، ممکن است شخصیت‌های آسیب‌پذیر و بدبینی داشته باشند.

تعریف شخصیت و ریشه‌های آن

ریشه‌های کلمه شخصیت به زبان لاتین باز می‌گردد. در زبان لاتین، کلمه “persona” به معنای “نقاب” یا “ماسک” است. در تئاتر یونان و روم باستان، بازیگران از ماسک‌هایی برای ایفای نقش‌های مختلف استفاده می‌کردند. این ماسک‌ها نه تنها ظاهر بازیگر را تغییر می‌دادند، بلکه به او کمک می‌کردند تا نقش خود را بهتر ایفا کند. با گذشت زمان، معنای کلمه “persona” گسترش یافت و به معنای “شخصیت” یا “هویت” نیز استفاده شد.

کلمه شخصیت در فارسی هم معنای مختلفی دارد که بعضی از آنها به صدها سال پیش باز می‌گردد. در اینجا چند مورد از این معناها آورده شده است:

• نقش: در تئاتر و نمایش، شخصیت به نقشی گفته می‌شود که یک بازیگر ایفا می‌کند. این معنای شخصیت در فارسی به قرن ششم هجری باز می‌گردد.
• طبع: در معنای عام، شخصیت به مجموعه‌ای از ویژگی‌های رفتاری و عاطفی گفته می‌شود که فرد را متمایز می‌کند. این معنای شخصیت در فارسی به قرن چهارم هجری باز می‌گردد.
• خلق و خو: در معنای خاص، شخصیت به وضعیت عاطفی و روانی فرد گفته می‌شود که در طول زمان نسبتاً پایدار است. این معنای شخصیت در فارسی به قرن پنجم هجری باز می‌گردد.
• مزاج: در معنای عام، شخصیت به مجموعه‌ای از ویژگی‌های رفتاری و عاطفی گفته می‌شود که فرد را متمایز می‌کند. این معنای شخصیت در فارسی به قرن سوم هجری باز می‌گردد.
• طبیعت: در معنای خاص، شخصیت به مجموعه‌ای از ویژگی‌های رفتاری و عاطفی گفته می‌شود که فرد را متمایز می‌کند. این معنای شخصیت در فارسی به قرن چهارم هجری باز می‌گردد.

عوامل موثر بر شخصیت

شخصیت یک موضوع پیچیده است که تحت تأثیر عوامل مختلفی قرار می‌گیرد. عوامل زیادی می‌توانند بر تشکیل و شکل‌گیری شخصیت تأثیرگذار باشند. برخی از این عوامل عبارتند از:

1. ارثی و ژنتیک: برخی از ویژگی‌های شخصیتی از نژادی و ارثی‌های فرد به ارث می‌روند.
2. محیط خانوادگی: محیط خانوادگی و نقش والدین و خانواده در رشد و تربیت فرد بسیار مؤثر است. روابط خانوادگی، نیازهای امنیتی و عاطفی، نحوه انعطاف و تعامل با دیگران و مسائل رشد روحی در خانواده بر تشکیل خلق‌وخو تأثیر دارند.
3. تجارب زندگی: تجارب و رویدادهای زندگی، به ویژه در دوران کودکی و نوجوانی، بر تشکیل شخصیت تأثیرگذار هستند. تجربیات مثبت و منفی، تجربه موفقیت‌ها و شکست‌ها، تعاملات اجتماعی و تجربه‌های مختلف زندگی در ساختار پرسونا نقش دارند.
4. فرهنگ و محیط اجتماعی: ارزش‌ها، باورها، نقش‌های اجتماعی، نیازها و انتظارات محیط اجتماعی در تشکیل پرسونا اثرگذار هستند. همچنین، زبان و ارتباط با افراد اطراف و نقش و جایگاه افراد در جامعه نیز تأثیرگذار هستند.
5. تحصیلات و تجربیات تحصیلی: تحصیلات و تجربیات تحصیلی و فرصت‌های آموزشی می‌توانند روی شخصیت تأثیر بگذارند و دیدگاه‌ها و اعتقادات فرد را تحت تأثیر قرار دهند.
6. عوامل فیزیولوژیک: مسائل بهداشتی، اختلالات عصبی و هورمونی و وضعیت فیزیولوژیک فرد نیز ممکن است بر تشکیل ویژگی‌های شخصیتی تأثیر بگذارند.

ترکیب این عوامل با هم، خلق‌وخو فرد را شکل می‌دهد و همچنین می‌تواند باعث تغییرات و تحولات در طول زمان شود. این عوامل در مختصر به شکل مستقل و مجزا تأثیر نمی‌گذارند، بلکه در ترکیب با یکدیگر اثرگذار هستند و در تشکیل و شکل‌گیری شخصیت انسان نقش مهمی ایفا می‌کنند.

سلامت روان اصلی‌ترین پایه برای تعادل و سازگاری در همه جوانب زندگی فردی است.

نظریه های معروف شخصیت شناسی

نظریه‌های خلق‌وخو بسیار متنوع و گوناگون هستند و توسط روان‌شناسان و محققان برای توضیح و تفسیر ویژگی‌های شخصیتی فرد ارائه شده‌اند. این نظریه‌ها ممکن است بر اساس مشاهدات روان‌شناختی، تجربیات علمی، رویکردهای نظری و مدل‌های مختلف ارائه شوند. در زیر به برخی از اصلی‌ترین نظریه‌های پرسونا اشاره می‌کنیم:

1. نظریه پنج عامل (Five-Factor Model – Big Five):
این نظریه متداول‌ترین نظریه شخصیتی است که بر پنج عامل اصلی خلق‌وخو تأکید دارد:

• برونگرایی (Extraversion)
• پذیرش تجربه‌های جدید (Openness to experience)
• وجدان و مسئولیت‌پذیری (Conscientiousness)
• سازگاری و موافق بودن (Agreeableness)
• نوروتیک بودن (Neuroticism)

این عوامل خلق‌وخو ویژگی‌های اساسی فرد را تشکیل می‌دهند و در توصیف رفتارها و واکنش‌های افراد کاربرد دارند.

2. نظریه‌های پیشرفته کارگرانه (Psychoanalytic Theories):
این نظریه‌ها از جمله نظریه فروید و نظریه‌های پساجنسی (Post-Freudian) از رویکردهای نخستین به تحلیل خلق‌وخو بودند. فروید اعتقاد داشت که خلق‌وخو از طریق جنبه‌های ناخودآگاه و تعارض‌های روانی شکل می‌گیرد.

3. نظریه‌های رفتاری (Behavioral Theories):
این نظریه‌ها از تأثیر رفتارها و تجربیات بر خلق‌وخو صیت برخوردار هستند. نظریه یادگیری اجتماعی (Social Learning Theory) و نظریه تعیین‌کننده‌های اجتماعی شخصیت (Social Determinants of Personality) از جمله این نظریه‌ها هستند.

4. نظریه‌های روان‌سنجی (Cognitive Theories):
این نظریه‌ها بر این اعتقادند که شیوه‌های فکری و تفسیرها در شکل‌گیری خلق‌وخو تأثیرگذار هستند. مثلاً نظریه تغییر فکری (Cognitive Restructuring) این تأثیرات را بررسی می‌کند.

5. نظریه‌های اجتماعی (Social Theories):
این نظریه‌ها معتقدند که خلق‌وخو فرد در تعامل با اجتماع و دیگران تشکیل می‌شود. مثلاً نظریه خودتوانمندی (Self-Efficacy) از این دسته نظریه‌هاست.

6. نظریه‌های شناختی‌رفتاری (Trait Theories):
این نظریه‌ها بر توصیف و تبیین ویژگی‌های شخصیتی با تمرکز بر رفتارها و ویژگی‌های مشاهده‌شده در فرد تمرکز دارند.

همچنین، نظریه‌های دیگری نیز برای توضیح خلق‌وخو وجود دارند که می‌توانند مبتنی بر رویکردها و زیرمجموعه‌های مختلف روان‌شناسی باشند. هریک از این نظریه‌ها مزایا و محدودیت‌های خود را دارند و تحت شرایط و موارد خاصی می‌توانند برای تحلیل پرسونای انسان‌ها مورد استفاده قرار بگیرند. از این رو، همیشه معمول است که چندین نظریه در کنار یکدیگر برای درک و توصیف خلق‌وخو فرد مورد استفاده قرار بگیرند.

آزمون‌ها و تست‌های شخصیت

تست‌های شخصیت، ابزارهایی هستند که توسط روان‌شناسان و محققان برای اندازه‌گیری و ارزیابی ویژگی‌ها و الگوهای شخصیتی فرد استفاده می‌شوند. این آزمون‌ها به منظور تشخیص و تحلیل مشخصه‌های شخصیتی، بررسی ویژگی‌های فرد، پیش‌بینی عملکرد و رفتارها، تحلیل مشکلات روانی، ارتقاء خودشناسی و توسعه فردی مورد استفاده قرار می‌گیرند. برخی از معروف‌ترین آزمون‌های شخصیت عبارتند از:

1. آزمون مایرز-بریگز (Myers-Briggs Type Indicator – MBTI): این آزمون بر اساس نظریه کارل گوستاو یونگ، برای اندازه‌گیری افراد بر اساس چهار بعد خلق‌وخو (برون‌گرایی/درون‌گرایی، حسی/عقلانی، تفکر/احساس و قضاوت‌گری/مشاهده‌گری) طراحی شده است.
2. آزمون پنج عامل (Big Five Personality Traits – NEO PI-R): این آزمون به اندازه‌گیری پنج عامل اصلی خلق‌وخو (برونگرایی، پذیرش تجربه‌های جدید، وجدان و مسئولیت‌پذیری، سازگاری و موافق بودن، نوروتیک بودن) می‌پردازد و یکی از معتبرترین آزمون‌های این حوزه است.
3. تست 16 عاملی کتل(16PF Questionnaire): این آزمون توسط ریموند کتل طراحی شده است و به 16 عامل شخصیتی مختلف (شامل روان رنجور خویی یا پایداری هیجانی، سلطه یا تسلیم، سرزندگی یا دل مردگی، خلق استوار یا خلق نارس و وابسته، جسارت یا ترس، حساسیت هیجانی یا کله شقی و …) می‌پردازد.
4. آزمون دیسک (DISC Assessment): این آزمون بر اساس چهار نوع رفتاری اصلی (سلطه‌گر، با نفوذ یا سیاست مدار، با ثبات یا هماهنگ و وظیفه‌شناس) خلق‌وخو فرد را اندازه‌گیری می‌کند.
5. آزمون رورشاخ (Rorschach inkblot test): یکی از معروف‌ترین آزمون‌های روان‌شناختی است که از یک سری نقاشی‌های جوهری نامعلوم استفاده می‌کند تا نگرش و واکنش‌های شخصیتی فرد را ارزیابی کند.

مهم است بدانید که آزمون‌های شخصیتی باید توسط متخصصین مجرب و معتبر اجرا شوند تا نتایج دقیق و قابل اعتمادی بدست آید. همچنین، نتایج آزمون‌های شخصیتی نباید به تنهایی برای ارزیابی کامل خلق‌وخو یک فرد استفاده شود و باید با سایر روش‌ها و داده‌ها نیز هماهنگ شود.

نقش شخصیت در ارتباطات اجتماعی

خلق‌وخو از جمله عوامل بسیار مهم در تعاملات اجتماعی انسان‌ها است. ویژگی‌ها و الگوهای شخصیتی یک فرد می‌توانند به شکل مستقیم و غیرمستقیم بر رفتارها، احساسات و نگرش‌های او تأثیر گذار باشند.

افراد با خلق‌وخوهای مختلف ممکن است سبک‌های مختلفی در برقراری ارتباط با دیگران داشته باشند؛ برخی تمایل دارند به طور فعال و صمیمی در ارتباطات شرکت کنند، در حالی که دیگران ممکن است محتاطانه‌تر در ارتباط با دیگران عمل کنند.

همچنین، خلق‌وخو افراد می‌تواند بر تعاملات گروهی، احساس همدلی و تصمیم‌گیری‌ها تأثیرگذار باشد. در کل، خلق‌وخو نقش مهمی در شکل‌دهی به تعاملات اجتماعی افراد با دیگران ایفا می‌کند و می‌تواند به‌طور قابل‌توجهی بر مسیر و نتیجه‌ی روابط اجتماعی تأثیرگذار باشد.

نقش شخصیت در محیط شغلی

خلق‌وخو فرد نقش بسیار مهمی در عملکرد شغلی او ایفا می‌کند. ویژگی‌ها، ارزش‌ها، نگرش‌ها و رفتارهای شخصیتی فرد می‌توانند به شکل غیرمستقیم و مستقیم بر روی مهارت‌های کاری و تعاملات او در محیط کاری نیز تأثیرگذار باشند.

شخصیت‌های مسئولیت‌پذیر و خلاق ممکن است در عملکرد خود کارآمدتر باشند و به تعهد به وظایف شغلی خود پایبندتر عمل کنند. همچنین، افراد با خلق‌وخوهای مسئولیت‌پذیر،موافق بودن و برون‌گرا معمولاً در ارتباطات گروهی و کار گروهی مؤثرتر عمل می‌کنند و با همکاران خود بهتر هماهنگی می‌یابند.

علاوه بر این، تحمل فشارهای شغلی و مقابله با استرس‌های محیط کاری نیز می‌تواند تحت تأثیر خلق‌وخو فرد قرار گیرد. با این حال، عملکرد شغلی یک فرد تأثیر گذاری از عوامل مختلف است که خلق‌وخو فقط یکی از آن‌هاست و لازم است تا سایر عوامل مانند تخصص، تجربه، محیط کاری و فرصت‌های شغلی نیز مورد بررسی قرار گیرد.

اختلالات شخصیت بر اساس DSM5

اختلالات شخصیت، یک گروه از مشکلات روانی هستند که افراد در رفتارها، افکار و احساسات نا هنجاری را به وضوح و به صورت پایدار نشان می‌دهند. این الگوهای ناهنجار که معمولاً از دوران بلوغ شروع می‌شوند و در طول زمان ثابت و پایدار باقی می‌مانند.

این اختلالات می‌توانند بر روی ارتباطات اجتماعی، عملکرد شغلی، آموزشی و عاطفی شخص تأثیر بگذارند و می‌توانند منجر به مشکلات جدی در زندگی فردی و حرفه‌ای شود. در ادامه به این کلاستر ها به صورت مختصر میپردازیم:

کلاستر A

در این خوشه، اختلالاتی است که به عملکرد عجیب و غیرمعمول فرد منتج می‌شود، جای می‌گیرد. برخی از اختلالات شناخته‌شده در این خوشه شامل:

1. اختلال پارانوئید (Paranoid Personality Disorder)
2. اختلال اسکیزوئید (Schizoid Personality Disorder)
3. اختلال اسکیزوتایپال (Schizotypal Personality Disorder)

کلاستر B

این خوشه شامل اختلالات شخصیتی که با رفتارها و احساسات غیرقابل پیش‌بینی و نمایشی همراه هستند، است. برخی از اختلالات شناخته‌شده در این خوشه شامل:

1. اختلال خود شیفتگی (Narcissistic Personality Disorder)
2. اختلال مرزی (Borderline Personality Disorder)
3. اختلال نمایشی (Histrionic Personality Disorder)
4. اختلال ضد اجتماعی (Antisocial Personality Disorder)

کلاستر C

این خوشه شامل اختلالاتی است که با اضطراب و ترس‌های مداوم فرد همراه هستند، می‌باشد. برخی از اختلالات شناخته‌شده در این خوشه شامل:

1. اختلال اجتنابی (Avoidant Personality Disorder)
2. اختلال وابسته (Dependent Personality Disorder)
3. اختلال وسواسی-جبری (Obsessive-Compulsive Personality Disorder)

نتیجه گیری

 در آخر، شخصیت در روانشناسی به معنای  یک مجموعه از ویژگی‌ها، رفتارها، نگرش‌ها و ارزش‌هایی است که هر فرد را متمایز از دیگران می‌کند. این ویژگی‌ها به صورت پایدار در طول زمان ادامه می‌یابد. پرسونا تحت تأثیر عوامل مختلفی مانند ژنتیک و محیط، تجربه‌های زندگی و تربیت، فرهنگ و جوامع اجتماعی قرار می‌گیرد. در مختصرترین تعبیر، شخصیت می‌تواند به مجموعه‌ای از “چه کسی هستیم” و “چگونه عمل می‌کنیم” اشاره کند. ما در نورسین می‌خواهیم شما را به زبان ساده با علم روانشناسی  آشنا کنیم.